درگذشت محمد امینی، پژوهشگری بی‌باک در نقد تیرگی‌های گذشته

توضیحات

تاریخ ایجاد در سه شنبه, 26 مهر 1401 15:17

محمد امینی، پژوهشگر ایرانی که نیمروز ۱۶ اکتبر (۲۴ مهرماه ۱۴۰۱) در آمریکا درگذشت، در سال‌های گذشته چونان پژوهشگری ژرف‌بین و بی‌باک در نقد تاریخ معاصر ایران، نامبردار شد؛ اما باید دانست که او این جایگاه را با زحمت و تلاش فراوان، به برکت مطالعاتی گسترده و از رهگذر تجربیاتی پرفراز و نشیب و گاه پرمرارت به دست آورد.

او فرزند نصرت‌الله امینی (زاده ۱۲۹۴ و درگذشته ۱۳۸۸) از یاران وفادار دکتر مصدق، پیشوای نهضت ملی ایران بود؛ اما او در جوانی که برای تحصیل به آمریکا رفت، نخست چند سالی با گروه‌های چپ افراطی (مائوئیستی) همکاری داشت، برق ایده‌های «طبقاتی» این جماعت را از دیدن کشش‌ها و دلبستگی‌های ملی باز داشته بود.

در آستانه انقلاب بهمن ۱۳۵۷ با همان شور جوانی و جوشش انقلابی به میهن برگشت و یک چند با فعالیت‌های تبلیغاتی برای پیشبرد ایده‌های چپ‌روانه تلاش کرد؛ اما، چنانکه خود به روشنی بیان کرده است، رفته رفته به این دیدگاه رسید که در جامعه‌ای مانند ایران که با ایستایی و رکودی تاریخی روبروست، نخست به کار فرهنگی گسترده برای زدودن غبارهای تیره از روی گذشته‌های نه چندان دور نیاز است.  

با رشد جنبش روحانیت مبارز به رهبری آیت‌الله خمینی او به درستی راه شاپور بختیار پی برد و پایداری دلیرانه او در برابر ارتجاع دینی را بهترین راه برای جلوگیری از اعتلای روحانیت سنت‌گرای بی‌اعتنا به دموکراسی و حقوق بشر تشخیص داد.

امینی با بازگشت مجدد به آمریکا به مطالعه بنیادی و عمیق تاریخ گذشته نزدیک که به انکشاف و برآمد «جمهوری اسلامی» از دل یک انقلاب عظیم مردمی انجامیده بود، پرداخت و نتیجه مطالعات خود را طی جستارها و گفتارهای بیشمار در اختیار علاقه‌مندان قرار داد.

امینی در جریان بررسی سیر و رشد «اسلام بنیادگرا» که خوانشی افراطی و در نهایت حکومتگرانه از فقه شیعی را به عرصه آورده بود، به نقش و کارنامه روحانیت شیعه از آغاز سپیده‌دم مدرنیته ایرانی پرداخت و آن را تا افکار و کردار برخی از مراجع نامداری پیگیری نمود که مشروعه را در برابر مشروطه علم کردند. او دریافت که نحله یا شاخه‌ای به شدت واپسگرا از مرجعیت همواره در پی کسب قدرت سیاسی و برپایی حکومت مطلقه بر پایه موازین شرعی بوده است.

در همین رهگذر او نقش روشنفکرانی ستیهنده مانند صادق هدایت و احمد کسروی را ستود که نخستین کار و وظیفه روشنفکری را پیکار با خرافات و بدآموزی‌های متشرعان می‌دانستند و هر نوع سازشی با آن را رد می‌کردند و خلاف اصول روشنفکری می‌دانستند. در روزگاری که بسیاری از روشنفکران، سرگرم بازی‌های سیاسی چپ و راست از این وظیفه شانه خالی کرده بودند، صلاح را در مماشات با مراجع و سکوت در برابر آنها می‌دانستند.